George Monbiot: Gıda krizi teknoloji sorunu değil, siyaset sorunu

Asya Robins, BBC Türkçe

“Gıda sorunlarımızı çözmek için lüzumlu olan çözüm ve teknolojiler var, bu sebeple gelecek mevzusunda iyimserim. Çözmek artık yalnız siyasal irade meselesi.”

Bu sözler Mayıs ayında “Yenilenme: Gezegeni Yok Etmeden Dünyayı Beslemek” adlı kitabı çıkan gazeteci, yazar ve aktivist George Monbiot’ya ilişik.

29 Eylül Gıda İsrafı, 16 Ekim ise Dünya Gıda Günü. Birleşmiş Milletler (BM) besin kriziyle mücadelede hiçbir ülkenin ve insanoğlunun geride bırakılmaması icap ettiğini vurguluyor. Sadece son yıllarda küresel besin fiyatlarında düşüş yaşanırken, kronik açlık çeken insanların sayısı yükseliyor.

BM Gıda ve Ziraat Örgütü’ne (FAO) gore 2005’ten 2014’e kadar dünyada yetersiz beslenen insanların sayısı 811 milyondan 607 milyona düştü. Sadece bu sayı 2014’ten sonrasında yükselmeye başladı ve 2020 senesinde yeniden 811 milyona ulaştı.

Bu sırada 2014’te 115 puan olan besin fiyat endeksi 2015’te 93’e düştü ve 2021 yılına kadar 100 puanın altında seyretti. Küresel besin üretimimiz de bununla beraber arttı.

Fakat dünyada açlık çeken insanların sayısı yükseliyor. Üstelik besin fiyatlarında son dönemde yeniden yükseliş kaydediliyor.  

Açlık çeken insanların büyük bir kısmı harp yada iklimdeki değişimlerden giderek daha oldukça etkilenen bölgelerde yaşıyor.

Hepsi ciddi bir küresel besin sorununa işaret ediyor. Peki bu probleminin sebebi ne ve iklim krizi ile karşı karşıya olduğumuz bu zamanda iyi mi çözebiliriz? George Monbiot, BBC Türkçe’den Asya Robins’e konuştu.

Ukrayna’nın işgalinin arkasından Rusya, Mart ayında dünyada bazı ülkelere tahıl ihracatını durduracağını deklare etti. Gıda sistemimiz çekince altındaydı.

Peşinden Hindistan hükümeti, bu yıl oldukça büyük bir buğday hasadı beklediklerini ve tüm dünyaya ihraç edebileceklerini iddia etti. Sadece dört hafta sonrasında hükümet yetkilileri ülkede yıkıcı bir sıcak hava dalgası yüzünden buğdaya ihracat yasağı getirdiklerini söylemiş oldu. Jeopolitik bir kriz iklim değişikliğinin sonuçlarıyla birleşti ve çekince büyümeye devam etti.

Bilim dünyasının neredeyse tamamı sıcak hava dalgası benzer biçimde iklim olaylarının artacağı mevzusunda uyarıyor.

Monbiot’ya gore besin sistemimizde iki temel problem var.

Bunlardan ilki, endüstrinin büyük bir hızla tekelleşmesi ve bu tekellerin üretim, dağıtım ve işletme zincirlerinin arasındaki entegrasyonun güçlenmiş olması.

Monbiot bunu 2008 ekonomik krizinde büyük bankaların birbirine benzer stratejiler ve risk yönetim planları geliştirmesine, birbirine olan bağlarını güçlendirmesine ve aslen bu yüzden oldukça daha kırılgan bir hale gelmesine benzetiyor. Bankalardan bir tanesinin çöküşü sistemin tümünü tehdit etmeye yetti.

Uzmanların minimum on senedir besin sistemimizde buna benzer bir gidişat olduğu mevzusundaki uyarılarını hatırlatan Monbiot, “Araştırmacılar küresel besin ticaretinin yüzde 90’ının yalnızca dört şirket tarafınca yürütüldüğünü aktarıyor. Bu oldukça tehlikeli bir şey, en küçük bir sarsıntıda tüm sistemin çökmesi söz mevzusu. Bunun tesiri de devamlı gelişmekte olan ve aslına bakarsanız açlık sorunu olan ülkelerde hissedilecektir” diyor ve şöyleki devam ediyor:

“Acilen bu tekelleri dağıtmamız ve kuvvetli rekabet yasaları geliştirip uygulamamız gerekiyor. Dünya ‘süper ihracatçılar ve süper ithalatçılar olarak ikiye bölünmüş durumda. Gıdayı en oldukça ithal eden ülkeler ise Orta Doğu ve Afrika bölgelerinde.

“Süveyş Kanalı’nda bir geminin karaya oturmasıyla dünyanın en yoğun tecim yollarından biri günlerce trafiğe kapatılmıştı. Bu vaka Rusya’nın Ukrayna’yı işgaliyle kesişseydi besin sistemimizin büyük bir kısmı tamamen çökebilirdi. Gıda sistemimizi bir an ilkin çeşitlendirmeliyiz.”

İkinci problem ise ziraat şekilleri ve başta organik hayvancılık olmak suretiyle tarımın kapladığı yüzey alanı.

Our World in Data (Verilerle Dünyamız) adlı bilimsel araştırma platformuna gore dünya yüzeyinin yalnızca yüzde 71’i canlıların yaşamı için uygun.

Bunun yarısını şehirler, ormanlar, savanlar, sulak alanlar, organik çayırlar ve öteki mühim ekosistemler kaplarken yarısı biyolojik çeşitlilikten yoksun ziraat alanlarına ayrılıyor.

Bu ziraat alanlarının yüzde 77’si hayvancılık için kullanılıyor, sadece hayvancılıktan elde edilmiş besin küresel kalori ihtiyacımızın yalnızca yüzde 18’ini karşılıyor.   

Monbiot, kulağa şaşırtıcı gelse de çevreye en oldukça zarar veren ziraat ürününün organik, merada beslenen sığır ve kuzu eti bulunduğunu söylüyor.

Monbiot’ya gore hayvan endüstrisi hem iklim krizini şiddetlendiren sera gazı salımına niçin oluyor hem de atmosferden sera gazlarını çekebilecek organik ekosistemleri yok ediyor. Üstelik bu hayvanlar dünyada tüketilen proteinin yalnızca yüzde 1’lik bir kesimini üretiyor.

Monbiot, bu tehditler karşısında besin güvenliğini sağlamak için protein üretimini ziraat şekillerinden tamamen uzaklaştırmanın ve protein zengini gıdaları fabrikalarda üretmenin artık mümkün bulunduğunu konu alıyor.

“Duyarlı fermantasyon adlı teknoloji aslen bir çeşit gelişmiş demleme tekniği. Özetlemek gerekirse, bakterilerin içindeki mikroorganizmalara hidrojen ilave edildikten sonra çoğaltılıyor ve protein zengini bir un ortaya çıkıyor. Bu işlem için hiçbir ziraat ürününe gereksinim duyulmuyor” diyen Monbiot, şöyleki devam ediyor:

“Dünyada besin güvenliği açısından kırılgan olan ülkelerin birçoğunda oldukça yoğun güneş enerjisi potansiyeli var. Bu ülkelerde güneş enerjisi hidrojen üretimi için kullanılabilir. İklim krizinin etkileriyle başa çıkabilecek en dirençli sistem bu olabilir. Bununla birlikte geleneksel hayvancılık yöntemlerimize kıyasla çevreye tesiri ve kaplayacağı alan katbekat azca.”

Bir öteki yöntem ise oldukça senelik tahıl bitkilerini kullanmak. Dünyada ürettiğimiz tahılların neredeyse tamamı tek senelik bitkilerden geliyor, bunun çevreye tesiri ise oldukça ağır oluyor.

Monbiot, “Her yıl toprağı sürmemiz yada kimyasallarla temizlememiz gerekiyor. Tekrardan ektiklerimizi korumak için herbisit, pestisit, gübre ve yoğun sulama uyguluyoruz. Bunun yerine oldukça senelik bitkiler kullanarak hem çevreye verdiğimiz ziyanı azaltır hem de oldukça daha dayanıklı bitkilere haiz oluruz” diyor ve sözlerine devam ediyor:

“ABD’de Kansas merkezli Land Institute adlı araştırma merkezi oldukça senelik ayçiçeği üretiyor ve yapmış olduğu deneylerde bitkiyi tek senelik ayçiçeğin yanında yetiştiriyor. Uzmanlar bölgede sıcak hava dalgası yaşandığında tek senelik bitkilerin tümünün tahrip bulunduğunu, oldukça senelik bitkilerde ise hiçbir hasar olmadığını aktardı.”

Monbiot, mevcut besin sistemimizi değişiklik yapma yolunda bu şekilde sistemlerin mahalli yapılara haiz olmasının acil durumlara karşı daha dayanıklı bir hale getireceğini söylüyor.

Finlandiya’da bir şirket kısa sürede ürettiği proteini tüketime sokmak için Avrupa Birliği’ne başvuruda bulunmuş oldu. Monbiot buna benzer girişimlerin çoğalacağını sadece böylesine büyük bir sistem değişikliğinin ufak şirketlere bırakılmaması icap ettiğini ifade ediyor:

“Bu teknolojiler hem insani hem de çevresel açıdan oldukça acil. Hükümetlerin araştırma ve geliştirme için destek sağlaması gerekiyor.

“Elbet ete alternatif besin ürünlerinde olduğu benzer biçimde, bilhassa et endüstrisi tarafınca bu tür teknolojilere karşı lobi faaliyetleri var. Bununla birlikte büyük şirketlerin bu teknolojileri ele geçirmesini engellemeliyiz. Bunun için kuvvetli rekabet yasalarına, zayıf fikri iyelik haklarına ve mecburi lisanslamaya ihtiyacımız var. Düzgüsel şartlarda bu teknolojilere erişimi olmayacak ülkelere erişim sağlamalıyız.”

BM’nin hesaplamalarına gore dünyada üretilen gıdaların ortalama yüzde 17’si israf ediliyor.

Gelişmiş ülkelerde bu atıkların bir kısmı sofralardan atılan yemekler.

Monbiot’ya gore geri kalan atık gıdaların büyük bir kısmı hayvancılıkta kullanılan yem ve biyoyakıt ürünlerinden oluşuyor.

Monbiot, hayvanlara verilen yem miktarının hayvanların insanlara sağlamış olduğu besin miktarıyla eşleşmediğini ve böylece israf olarak tanımlanabileceğini öne sürüyor.

Ulaşım ve Çevre adlı araştırma kuruluşunun bulguları ise Avrupa’da direkt biyoyakıt için kullanılan gıdaların üretilmesi için 14 milyon hektarlık bir alan kullanıldığına işaret ediyor. Bu, Yunanistan’ın toplam yüz ölçümünden birazcık daha büyük.

‘Yakıt değil besin’ adlı raporda Avrupa’da her gün araçlarımıza yakıt sağlamak için 15 milyon ekmeğe eşdeğer oranda gıdanın israf edilmiş olduğu aktarılıyor.

Bağımsız fikir kuruluşu Green Alliance ise İngiltere’de biyoyakıt için kullanılan gıdanın 3,5 milyon kişiyi doyurmaya kafi bulunduğunu söylüyor.

İklim krizi ve açlığın önüne geçmek için bir an ilkin besin sistemimizi değiştirmemiz icap ettiğini söyleyen Monbiot’nun sunmuş olduğu köktencilik alternatifler ilk başta ürkütücü gelebiliyor. Et ve süt ürünlerinden tamamen vazgeçmemiz söz mevzusu. Sadece Monbiot, tarih süresince toplumların benzer boyutta değişimleri onlarca kere kez yaşadığını söylüyor.

Monbiot, “Bilim adamlarına gore toplumun yüzde 25’lik bir kesimi bir hareketi desteklerse geri kalanı da yavaş yavaş desteklemeye başlıyor. Matbaanın icadı, Avrupa’da parşömenin kağıtla değiştirilmesine denk vardığında toplumda yüz senelerce devam eden devimler başladı, siyaset ve dinde büyük değişimler yaşandı” diyor ve devam ediyor:

“Cinsel sıhhat teknolojilerindeki gelişim de aynı şekilde feminist hareketleri hızlandırdı ve toplumda hanım haklarında da ciddi ilerlemeler yaşandı. Ben besin sistemlerimizi iklime dayanıklı hale getirmek ve güçlendirmek için teknolojik açıdan lüzumlu tüm çözümlere haiz olduğumuz için değişiklik mevzusunda ümitliyim. Bu artık bir siyaset meselesi.”